پیوند مغز استخوان یک روش عالی برای جایگزینی مغز استخوان آسیب دیده یا نابود شده با سلول‌های بنیادی مغز استخوان است. مغز استخوان بافت نرم و چربی درون استخوان‌های بدن بوده؛ که وظیفه آن تولید سلول‌های خونی بدن است. سلول‌های بنیادی در مغز استخوان منجر به تولید تمامی سلول‌های مختلف خونی می‌شوند بنابراین از اهمیت بسیار بالایی برخوردار هستند؛ بنابراین زمانی که سلول‌های بنیادی مغز استخوان به دلیل وجود بیماری در بدن با مشکل مواجه می‌شود، هرچه سریع‌تر باید به درمان سلول‌های بنیادی پرداخت.
زمانی که فردی به دلیل وجود بیماری سرطان، شیمی درمانی می‌کند یا زیر تابش اشعه قرار می‌گیرد، ممکن است مغز استخوان فرد نیز تحت تاثیر شیمی درمانی یا پرتو درمانی دچار آسیب دیدگی شود و تولید سلول‌های بنیادی مغز استخوان دچار مشکل شده و در نهایت با کمبود تولید سلول‌های خونی مواجه شود، بنابراین برای درمان چنین مشکلی بهترین راهکار استفاده پیوند سلول‌های بنیادی مغز استخوان است. البته در بسیاری از موارد اگر شدت پرتو درمانی بسیار کم یا دوز داروهای شیمی درمانی بسیار پایین باشد، فرد با کمبود سلول‌های بنیادی مواجه نخواهد شد. با این وجود اغلب افراد مسن برای ادامه سلامتی خود بعد از شیمی درمانی یا پرتو درمانی به پیوند مغز استخوان نیازمند هستند.
سه نوع پیوند مغز استخوان وجود دارد
پیوند مغز استخوان Autologous: این نوع پیوند، معمولا بعد از انجام شیمی درمانی با دوز بسیار بالا یا پرتو درمانی به مدت زمان طولانی انجام می‌شود؛ زیرا در چنین صورتی سلول‌های بنیادی بدن بیمار به دلیل دوز بالای مواد شیمیایی و همچنین به دلیل قرار گرفتن طولانی مدت زیر دستگاه تابش اشعه از بین می‌روند، در چنین حالتی برای اینکه بیمار با کمبود سلول‌های خونی مواجه نشود بعد از گذراندن دوره شیمی درمانی یا پرتو درمانی تحت عمل پیوند مغز استخوان قرار می‌گرید. اغلب در این روش قبل از شیمی درمانی یا پرتو درمانی ابتدا سلول‌های بنیادی مغز استخوان را از بدن بیمار خارج کرده و فریز می‌شود سپس بعد از عملیات شیمی درمانی یا پرتو درمانی سلول‌های بنیادی مغز استخوان دوباره به بیمار پیوند داده می‌شود. در این صورت عمل پیوند با موفقیت بسیار بالایی همراه است و اغلب بیماران با مشکلات خاصی مواجه نمی‌شوند.
- این مطلب را نیز بخوانید: سرطان مغز استخوان چیست؟
پیوند مغز استخوان Allogeneic: اصلاح allo در این نوع پیوند به معنی دیگری است. در این پیوند، سلول‌های بنیادی مغز و استخوان از فرد دیگری دریافت شده و به بیمار پیوند داده می‌شود. چنین پیوندی زمانی می‌تواند رخ دهد که فرد اهدا کننده مغز استخوان از نظر ژنتیکی با فرد بیمار بسیار نزدیک باشد به عبارت دیگر باید ژن‌های آن‌ها منطبق با همدیگر باشد تا احتمال پیوند مغز استخوان وجود داشته باشد؛ بنابراین قبل از انجام چنین پیوندی آزمایش‌های بسیار زیادی انجام می‌شود و اغلب پیوند دهندگان مغز استخوان خواهر یا برادر یا از بستگان بسیار نزدیک فرد بیمار هستند زیرا بستگان نزدیک از نظر ژنتیکی شباهت بیشتری با یکدیگر دارند. البته بهتر است اشاره کنیم نزدیک بودن افراد به فرد بیمار همیشه منجر به پیوند سلول‌های بنیادی مغز استخوان نمی‌شود؛ زیرا ممکن است از نظر ژنتیکی سلول‌های بنیادی افراد یک خانواده با یکدیگر تطابق زیادی نداشته باشند.
پیوند خون بند ناف: نوع دیگر پیوند سلول‌های بنیادی allogeneic، پیوند خون بند ناف است. در این روش سلول‌های بنیادی موجود در بند ناف نوزاد تازه متولد شده بلافاصله بعد از زایمان فریز و ذخیره می‌شود تا زمانی که در طول زندگی خود به پیوند سلول‌های بنیادی نیاز پیدا کند از این سلول‌های بنیادی استفاده شود. در این روش سلول‌های بنیادی حاصل از بند ناف را کشت داده و در زمان مناسب به فرد بیمار پیوند می‌دهند، در این نوع پیوند احتمال موفقیت‌آمیز بودن پیوند سلول‌های بنیادی بسیار بالا است؛ زیرا سلول‌های جمع آوری شده از خون بند ناف نابالغ هستند بنابراین کمتر ممکن است با عدم تطابق ژنتیکی مواجه شد.
پیوند سلول‌های بنیادی مغز استخوان
پیوند سلول‌های بنیادی معمولا بعد از شیمی درمانی یا پرتو درمانی انجام می‌شود تا به وسیله پیوند سلول‌های بنیادی سلول‌های خونی بیشتری در بدن تولید شده و با جریان خون بیشتر در بدن روند درمان فرد بیمار سریع‌تر انجام شود. پیوند مغز استخوان مانند انتقال خون از راه وریدی صورت می‌گیرد و برخلاف دیگر پیوندها نیازی به جراحی ندارد. اغلب افراد سرطانی مشاهده می‌کنند که بعد از پرتو درمانی یا شیمی درمانی به آن‌ها کیسه‌ای خون تزریق می‌شوند در صورتی که آن مغز استخوان است که از راه وریدی به بدن بیمار وارد می‌شود تا جایگزین سلول‌های مغز استخوان آسیب دیده ناشی از پرتو درمانی و شیمی درمانی شوند.
جمع‌آوری سلول‌های بنیادی مغز استخوان
برای برداشت سلول‌های بنیادی مغز استخوان فرد پیونددهنده باید تحت بیهوشی عمومی قرار بگیرید تا در مراحل جمع آوری سلول‌های بنیادی هیچ گونه دردی را حس نکند، مغز استخوان را از استخوان‌های بزرگ بدن استخراج می‌کنند، البته جمع آوری مقدار سلول‌های بنیادی مغز استخوان به وزن و جثه فرد اهدا کننده بستگی دارد.
در روش دوم برای کسب مغز استخوان از فرد اهدا کنند طی چند روز از فرد اهدا کننده خون گرفته می‌شود تا مغز استخوان را از گلبول‌های سفید خون فرد دریافت کنند سپس بعد از جدا سازی مغز استخوان از خون، گلبول‌های قرمز خون را دوباره به فرد اهدا کننده تزریق می‌کنند.
دلیل پیوند مغز استخوان
دلیل چنین پیوندی برای بیماران سرطانی این است که وقتی فرد بیمار تحت تاثیر شیمی درمانی یا پرتو درمانی قرار می‌گیرد، سلول‌های بنیادی مغز استخوان او دچار مشکل می‌شود بنابراین در بدن فرد بیمار گلبول‌های سفید برای مبارزه با سلول‌های سرطانی کاهش پیدا می‌کند؛ اما چنین پیوندی کمک می‌کند تا سلول‌های سفید فرد اهدا کننده به سرعت وارد بدن فرد بیمار شده و با سلول‌های سرطانی به مبارزه بپردازد و در زمان این مبارزه سلول‌های مغز استخوان فرد بیمار ترمیم یابد و شروع به تولید سلول‌های خونی نماید.
اغلب از چنین پیوندی برای درمان سرطان‌های لوسمی، لنفوم، میلولدسپلازی و دیگر بیماری‌های تاثیر گذار در تولید مغز استخوان مانند نمی آپلاستیک، نوتروپنی مادرزادی، بیماری‌های سیستم ایمنی شدید، کم‌خونی سلول‌های خونی، یا تالاسمی کمک گرفته می‌شود.
خطرات
پیوند مغز استخوان می‌تواند با عوارض زیر همراه باشد.
- درد قفسه سینه
- افت فشارخون
- تب، لرز، سوزش
- احساس تلخی در دهان
- سردرد
- حالت تهوع
- درد
- تنگی نفس
دیگر عوارض خطرناک، ناشی از پیوند مغز استخوان شامل موارد زیر است
- کم‌خونی
- خونریزی در ریه، روده‌ها، مغز و سایر اعضای بدن
- آب مروارید
- لخته شدن رگ‌های کوچک خون در کبد
- آسیب به کلیه، کبد، ریه‌ها و قلب
- تاخیر در رشد کودکان
- بروز بیمارهای گوارشی
- التهاب، درد در دهان، گلو، مری و معده
قبل از پیوند
قبل از انجام این پیوند بسیاری از عوامل باید تحت نظر گرفته شود، اغلب پزشکان باید از تمام سوابق خانوادگی و بیمارهای قبلی فرد بیمار مطلع شوند و یک سری آزمایش‌ها از بیمار گرفته خواهد شد، سپس رگ‌های خونی بیمار مورد بررسی قرار می‌گیرد، تغذیه بیمار نیز باید بررسی شود و در صورت نیاز از یک رژیم غذایی خاص پیروی نماید، همچنین بیمار برای چنین پیوندی باید از نظر روحی و ذهنی باید آمادگی لازم را داشته باشد، بنابراین بسیار مهم است که فرزندان و اعضای خانواده بیمار در کنار او باشند و در صورت نیاز از راهنمایی‌های یک مشاور استفاده شود. برخی از این عوامل دیگر در زیر آمده است.
- نوع بیماری فرد
- انجام عمل پیوند مغز استخوان در گذشته
- تعیین کردن دوز مقدار ماده شیمی درمانی یا مدت زمان پرتو درمانی
- سن افراد
- بهداشت عمومی
- وضعیت جسمانی
- انتخاب نوع پیوند سلول‌های بنیادی مغز استخوان
بعد از پیوند
پیوند مغز استخوان معمولا در یک بیمارستان مجهز یا یک مرکز پزشکی تخصصی انجام می‌شود. بسیار مهم است که این پیوند در مکان مناسب انجام شود تا احتمال ابتلا به عفونت کاهش پیدا کند. پیوند مغز استخوان یک عمل سرپایی محسوب می‌شود و اغلب برای چنین پیوندی لازم نیست شب را در بیمارستان سپری کرد، مگر فرد با بیماری خاصی مواجه بوده و نیازمند استفاده از مراقبت‌های بیمارستانی باشد، در چنین شرایطی تنها لازم است یک شب در بیمارستان بود.
بعد از پیوند، باید بسیار نکات بهداشتی را به خوبی رعایت نمود، آنتی‌بیوتیک نیز به چنین افرادی تجویز می‌شود تا از عوارض ناشی از پیوند کاسته شود، توجه به تغذیه مناسب این افراد نیز از اهمیت خاصی برخوردار است.
